Jerzy Matuszkiewicz i inni, czyli o muzyce w serialu

Jerzy Matuszkiewicz w dedykacji do płyty ze swoją twórczością filmową napisał m.in.: „Muzyka filmowa nie jest dziełem autonomicznym, spełnia jakby rolę służebną i jest podporządkowana wymogom języka filmowego. Toteż dość rzadko się zdarza, że utwory muzyczne pisane dla filmu są wykonywane i słuchane bez obecności obrazu, do którego były napisane. Jednak wiele znanych filmów zawiera ilustracje muzyczne, które wychodzą poza obraz i pozostają w pamięci słuchaczy na długie lata”. Niewątpliwie do takich filmów należy „Stawka większa niż życie”.

Muzyka napisana przez Jerzego Matuszkiewicza do serii filmowej o przygodach Hansa Klossa jest z miejsca rozpoznawalna, buduje lub potęguje nastrój grozy, atmosferę niepewności, oczekiwania czy napięcia, doskonale oddaje klimat serialu, wzmaga emocje. Kompozytor pracował nad swoim dziełem przez cały okres realizacji serialu. Najtrudniejszym zadaniem było stworzenie motywu muzycznego otwierającego każdy odcinek serialu, wyrażającego dramatyzm i liryzm, podatnego na plastyczne modyfikacje. Po obejrzeniu na stole montażowym czołówki serialu Jerzy Matuszkiewicz skomponował kilkudziesięciosekundowy motyw muzyczny – najbardziej znany i najbardziej charakterystyczny, będący wizytówką „Stawki większej niż życie” i kwintesencją obecnych w tej serii filmowej nastrojów. Potem powstały kolejne fragmenty ilustracyjne. Kompozytor wielokrotnie oglądał surowy materiał filmowy, korzystał również z przesyłanych przez konsultanta muzycznego list montażowych muzyki i tworzył kolejne miniaturki muzyczne. Na przestrzeni kilkunastu miesięcy powstało kilkadziesiąt minut genialnej muzyki, bez której trudno sobie wyobrazić „Stawkę większą niż życie”.

Jerzy Matuszkiewicz nadał tytuły poszczególnym fragmentom muzycznym (np. „Czołówka”, „Akcenty”, „Akcja”, „Ostinato dramatyczne”, „Ostinato expresivo”, „Pogoń”, „Ostantino tajemnicze”, „Ostantino vivace”), jednak kompozycje te – poza motywem z czołówki – nie funkcjonują jako samodzielne utwory. Poza serialem posłuchać ich można w przygotowanych przez kompozytora suitach, które wydane zostały na kilku płytach kompaktowych:

• „Stawka większa niż życie” – serial wszech czasów, CD WA 001, Adamantan 2003 (płyta dołączona do książki Bogdana Bernackiego; 19-minutowa suita).
• Jerzy Matuszkiewicz, Muzyka filmowa, CD 2-0073/5905133302074, MediaWay 2006 (12-minutowa suita).
• Jerzy „Duduś” Matuszkiewicz, 40 lat minęło... na ścieżce dźwiękowej. Złota kolekcja, CD 01902 9 58776 0 6, Pomaton/Warner Music Poland 2016 (12-minutowa suita).
• Jerzy Matuszkiewicz, Kultowe seriale [w:] Jerzy Matuszkiewicz, Antologia, CD 01902 9 57743 1 8, Polskie Nagrania/Warner Music Poland 2017 (25 minut oryginalnej muzyki – w tym utwory taneczne oraz 19-minutowa suita).

Kompozycje wchodzące w skład wspomnianych suit ilustrują poszczególne sceny z serialu, np. motyw partyzancki słyszymy w odc. „Wielka wsypa” i „W imieniu Rzeczypospolitej”, motywy orientalne zdobią odc. „Café Rose”, a charakterystyczny liryczny temat francuski pojawia się w odc. „Hasło”.

W serialu brzmią także inne kompozycje Jerzego Matuszkiewicza:

• „Tango argentyńskie” [„Tango Hansa” na płycie CD „Kultowe seriale” z siedmiopłytowej „Antologii”] (w „Złotym Smoku”, taniec Hansa Klossa z Christin Kield w odc. „Zdrada”),
• „Tango sentymentalne” (w „Złotym Smoku”, w tle wspomnień Christin Kield o Heinim w odc. „Zdrada”),
• „Walc salonowy” [„Na balu generałów” na płycie CD „Kultowe seriale” z siedmiopłytowej „Antologii”] (na przyjęciu u kreisleitera w odc. „Ściśle tajne”, na przyjęciu w konsulacie niemieckim w odc. „Café Rose” i w odbiorniku radiowym w mieszkaniu Tomali w odc. „Akcja – «Liść dębu»”),
• „Walczyk francuski” (w lokalu, w tle rozmów von Vormanna z Elertem i Ormelem, oraz w willi le Trou w odc. „Hasło”),
• „Paso doble – Pastische” [„W fotoplastikonie” na płycie CD „Kultowe seriale” z siedmiopłytowej „Antologii”] (w fotoplastykonie podczas spotkania Klossa z Podlasińskim w odc. „W imieniu Rzeczypospolitej”),
• „Stylizacja gruzińska” (książę Mżawanadze w swoim gabinecie oraz Kloss w gabinecie księcia w odc. „Café Rose”),
• „Orient cha-cha” (na przyjęciu w konsulacie niemieckim z odc. „Café Rose”),
• „Slow-fox” (w „Złotym Smoku”, w tle rozmowy Klossa z Schultzem – odc. „Zdrada”),
• „Motyw szkocki” [„Epizod angielski” na płycie CD „Seriale vol. 1” z siedmiopłytowej „Antologii”] (sceny londyńskie z odc. „Bez instrukcji”),
• „Wkraczają Amerykanie” [na płycie CD „Kultowe seriale” z siedmiopłytowej „Antologii”], czyli kompozycja z cytatem z „Hymnu bojowego Republiki” (oryg. „The Battle Hymn of the Republic” – muz. William Steffe), zawierającego charakterystyczny motyw marszowy „Glory! Glory! Hallelujah!” (podczas wjazdu do miasteczka oddziałów amerykańskich w odc. „Poszukiwany gruppenführer Wolf”),
• tusz (oddziela sztuczki prezentowane przez prestidigitatora Rioletto w odc. „Ściśle tajne”).

Muzykę do serialu wykonują muzycy z orkiestry Polskiego Radia i Filharmonii Narodowej pod dyrekcją kompozytora oraz kilkuosobowe zespoły instrumentalne pod kierunkiem kompozytora. Nagrań dokonał Andrzej Malczewski w warszawskich studiach radiowych: S-1 przy ul. Malczewskiego oraz M-1 i M-2 przy ul. Myśliwieckiej. Sesje nagraniowe odbywały się w godzinach wieczorno-nocnych, gdy ustawała produkcja radiowa.

W „Stawce większej niż życie” wykorzystano również utwory innych kompozytorów:

• tango „Chryzantemy złociste” (muz. Zbigniew Maciejowski; taniec Barbary Reczko z inż. Erwinem Reilem w odc. „Ściśle tajne“),
• tango „A mnie jest szkoda lata” (muz. Adam Lewandowski; pierwszy taniec Hanny Bösel z Hansem Klossem w odc. „Podwójny nelson”),
• „Tyrolskie tango” (muz. Anatoliusz Horbowski; w tle rozmów Christiansona z oficerami i towarzyszącymi im przy barze kobietami w odc. „Hotel Excelsior”),
• tango „Tamara” (muz. Zygmunt Lewandowski; utwór ten grany jest w Café Barze – odc. „Genialny plan pułkownika Krafta” oraz odtwarzany z patefonu na prywatce w Arnswalde – odc. „Bez instrukcji”),
• swingujący slow-fox „Gdybym miał milion” (muz. Adam Lewandowski, sł. Zbigniew Drabik; w oryginalnej wersji wokalnej piosenka ta – w wykonaniu Janusza Popławskiego – odtwarzana jest z patefonu podczas tańca i rozmowy Benity von Henning z Hansem Klossem w odc. „Ostatnia szansa”, a w wersji instrumentalnej słyszymy tę kompozycję w tle rozmowy Ingrid Heizer z Hansem Klossem w odc. „Hotel Excelsior”),
• fokstrot „Yo-yo” [„Czy pani umie grać już w yo-yo?”] (muz. Zygmunt Karasiński; drugi taniec Hanny Bösel z Hansem Klossem w odc. „Podwójny nelson”),
• walc „François” (muz. Zygmunt Karasiński; w mieszkaniu Irminy Kobus – odc. „Wielka wsypa”),
• walc „Nad pięknym, modrym Dunajem” (muz. Johann Strauss młodszy; rozbrzmiewa podczas powitania Nowego Roku w mieszkaniu Hansa Klossa – odc. „Edyta”, melodię tę gwiżdże Puschke podczas pakowania paczki do domu – odc. „Ściśle tajne”),
• wiązanka walców Johanna Straussa (m.in. „Wiedeńska krew”; w Café Ingrid – odc. „Hotel Excelsior” i w lokalu, w którym Stedtke zorganizował zasadzkę na agenta J-23 – odc. „W imieniu Rzeczypospolitej”),
• walc „Fale Dunaju” (muz. Ion Ivanovici; w mieszkaniu Klossa, w tle rozmowy z Kurtem, a potem z Edytą Lausch – odc. „Edyta” oraz w mieszkaniu Marty Becher, w tle rozmowy z Klossem – odc. „Wiem, kim jesteś”),
• pieśń hitlerowska „Horst Wessel Lied” (znana też pod tytułem „Die Fahne hoch”; płytę z tą kompozycją włącza gospodyni Berta w salonie mieszkania pułkownika Ringa po wkroczeniu do miasteczka oddziałów niemieckich w odc. „Spotkanie”),
• „Boże, coś Polskę“ (muz. Jan Nepomucen Kraszewski; fragment tego utworu wykonuje na skrzypcach uliczny grajek w odc. „W imieniu Rzeczypospolitej”),
• temat „La ci darem la mano” z opery „Don Giovani” Wolfganga Amadeusza Mozarta (fragment tej kompozycji gra na fortepianie Ruppert w odc. „Ostatnia szansa”),
• aria Figara „Non più andrai” z opery „Wesele Figara” Wolfganga Amadeusza Mozarta (pierwsze takty arii gwiżdże jadący rikszą Ruppert tuż przed zatrzymaniem Anny w odc. „Ostatnia szansa”),
• polonez A-dur op. 40 nr 1 Fryderyka Chopina (w odbiorniku radiowym w mieszkaniu Tomali oraz Klossa – odc. „Akcja – «Liść dębu»”),
• uwertura „Chłop i poeta” (muz. Franz von Suppé; dobiega z odbiornika radiowego w czasie rozmowy Klossa z prof. Glassem w odc. „Oblężenie”),
• opera „Tannhäuser” (muz. Richard Wagner; jej fragment nadaje Radio Hamburg przed komunikatem o śmierci Hitlera – odc. „Poszukiwany gruppenführer Wolf”),
• „Symfonia nr 4”, zwana „Romantyczną” (muz. Anton Bruckner; jej fragment nadaje Radio Hamburg po wyemitowaniu komunikatu o śmierci Hitlera – odc. „Poszukiwany gruppenführer Wolf”),
• wiązanka melodii, które wykonuje na akordeonie „ślepy” grajek w odc. „Wielka wsypa („O Tannenbaum” – niemiecka melodia tradycyjna, „O mój rozmarynie” – melodia ludowa z okresu I wojny światowej, walc „Brzózka”, muz. Eugeniusz Drejzin),
• „Siekiera, motyka” (utwór anonimowy z okresu II wojny światowej; gwiżdże go chłopak z dywersji w odc. „Ostatnia szansa”),
• „Teraz jest wojna” (piosenka z okresu II wojny światowej na motywach meksykańskiej pieśni ludowej, której twórcą jest Quirino Mendoza y Cortés; wykonuje ją Orkiestra Uliczna z Chmielnej w odc. „Genialny plan pułkownika Krafta”),
• „Škoda lásky” (muz. Jaromír Vejvoda; Brunner nuci pierwsze takty tego utworu po powrocie z łazienki w odc. „Wielka wsypa”); kompozycja czeskiego kompozytora, która zyskała światową sławę; od połowy lat trzydziestych znana była w Niemczech jako „Rosamunde” (alternatywny tytuł – „Böhmische Polka”), w Polsce ta biesiadna piosenka funkcjonuje pod tytułem „Banda” („My młodzi, my młodzi, nam bimber nie zaszkodzi...”),
• „Oka” (muz. Stefan Turski, sł. Leon Pasternak; fragment pieśni żołnierzy 1 Dywizji im. Tadeusza Kościuszki dobiega zza okna mieszkania Ringów w odc. „Spotkanie”),
• kilka taktów utworów „Oka” i „Białe orły” (w odc. „Oblężenie”),
• „Hejnał mariacki” (grany jest na trąbce w odc. „W imieniu Rzeczypospolitej”),
• turecka melodia ludowa (na bazarze w odc. „Café Rose”).

Ponad 90% kompozycji wykorzystanych w „Stawce większej niż życie” skomponowanych zostało przez Jerzego Matuszkiewicza – ilustrują one i wzbogacają każdy odcinek 18-częściowej serii. Profesjonalizm i muzyczna wyobraźnia kompozytora niewątpliwie dodały serialowi wszech czasów sznytu i atmosfery wyjątkowości.

Linki do wybranych kompozycji pojawiających się w serialu znajdują się tutaj.

Serdecznie dziękuję panu Jerzemu Matuszkiewiczowi za nieocenioną pomoc w przygotowaniu niniejszego tekstu.

Bogdan Bernacki